de overlevingsreacties: vechten, vluchten, bevriezen en fawning

Wist je dat er naast de welbekende vechten, vluchten en bevriezen nog een vierde overlevingsstrategie is? Dit is fawning, deze was oorspronkelijk niet in dit blog artikel te vinden, maar is later toegevoegd. 

Vanuit onze hersenstam, het reptielenbrein/oerbrein (Heb je geen idee wat ik bedoel met een reptielenbrein? Check dan het blog "De 3 breindelen" dat ik eerder schreef!) wordt aangestuurd hoe we reageren als we ons onveilig voelen of als er gevaar dreigt. Het reptielenbrein werkt onbewust/instinctief en reflexmatig, het regelt o.a. de hartslag, temperatuur en ademhaling. Maar het is bijvoorbeeld ook verantwoordelijk voor hoe je reageert als er gevaar dreigt, de meest voorkomende stressreacties zijn dan vechten, vluchten of bevriezen.

In eerste instantie ontstaat er angst en stress waardoor er stresshormonen aangemaakt worden. Ook reageert je lichaam al door o.a. de bloeddruk en hartslag te laten stijgen, spieren spannen zich aan, de ademhaling versnelt. Het lichaam bereidt zich voor op actie! Super handig natuurlijk, in een noodsituatie of wanneer er acuut gevaar dreigt. Maar tegenwoordig komen we (gelukkig) niet meer dagelijks in levensbedreigende situaties terecht. Er zijn geen sabeltandtijgers die op de loer liggen, of andere vijanden die onze stam bedreigen. Toch zit die verhoogde waakzaamheid nog steeds in ons systeem en reageert ons lichaam nog steeds, (en misschien wel steeds meer) op een dergelijke manier op triggers. Zelfs bij kleine kinderen zitten deze overlevingsmechanismen al helemaal ‘in hun systeem’, wat een basis vormt voor hun respons op stress of dreiging. 

Dit zien we ook terug bij kinderen die zich ‘onveilig’ voelen. Je kind denkt er niet bewust over na welke modus het kiest in een bepaalde situatie. Deze beslissing wordt, ontzettend snel, vanuit het reptielenbrein gemaakt. Welke het kind kiest gebeurt meestal onbewust en wordt bepaald door aangeboren kenmerken en latere ervaringen in het leven. Bijvoorbeeld door hoe je opgevoed bent. Het is echter ook zo dat het brein en zenuwstelsel van een kindje zich ontzettend hard ontwikkelen tijdens de zwangerschap. We weten inmiddels dat deze ontwikkeling beïnvloedt wordt door de omstandigheden van dat moment. Ook de (traumatische) ervaringen van dat moment hebben dus invloed op hoe het brein ‘afgesteld’ is en op een eventuele verhoogde stressgevoeligheid.

Bij deze overlevingsreactie gaat je kind de strijd aan, het gaat er vol tegenaan en tegenin op het moment dat het onveiligheid ervaart. Dit kun je bijvoorbeeld terug zien in gedrag als huilen, agressie, schreeuwen, bepalend zijn, veeleisend zijn, onrespectvol zijn, niet flexibel zijn, discussiëren, schelden, uitdagen, …. Je kunt er meer over lezen in het blog: "vechten als overlevingsstrategie bij kinderen".

In dit overlevingsmechanisme vlucht het kind liever, het wil weg uit de stressvolle situatie. Dit is bijvoorbeeld terug te zien in weglopen, verstoppen, huilen, druk bezig zijn met andere dingen, over andere dingen praten, taken ontlopen, hyperactief zijn, gek doen, een gekke stem gebruiken, … Wil je hier meer over lezen? Dat kan in het blog artikel: "Vluchten als overlevingsstrategie bij kinderen".

In deze overlevingsstand wil je kind zich het liefst onzichtbaar maken om zichzelf te beschermen. Er kan hierbij ook sprake zijn van dissociatie. Dit kun je terug zien in gedrag zoals: niet geïnteresseerd lijken, verveeld, verward, vergeetachtig, moeite om de aandacht er bij te houden, niet luisteren, staren, stil zitten of staan, geen beslissing kunnen nemen, … In het blog "Bevriezen als overlevingsstrategie bij kinderen." kun je er meer over lezen, en leren hoe je je kind kunt ondersteunen als je deze strategie herkent bij je kind. 

Deze reactie op stress is nog niet zo lang bekend. De officiële term is fawning, en het betekend zoiets als pleasen, meebewegen. In het blog "Fawning als overlevingsstrategie bij kinderen." kun je er uitgebreid over lezen.

Door inzicht te hebben in hoe je kind reageert wanneer het zich onveilig of gestrest voelt kun je het helpen met deze gevoelens om te gaan. Ook krijg je hierdoor zelf meer inzicht in hoe je kind bepaalde situaties ervaart. Het kan helpend zijn om er rekening mee te houden om rustmomenten in te plannen zodat je kind kan ontspannen en het lichaam kan laten herstellen als het veel stress ervaart of na een drukke dag of stressvolle gebeurtenis. Het is super belangrijk om te zorgen dat het brein en zenuwstelsel tot rust komt en dat de spanning zich niet opstapelt in het lichaam. Als er sprake is van (langdurige) stress dan is er weinig ruimte om te herstellen, met als gevolg dat het lichaam sneller in een vecht-vlucht- of bevries reactie zal geraken. Het kan ook helpend zijn om te zorgen voor gezonde voeding, beweging en ontladingsmomenten. Hierdoor kan het parasympatisch zenuwstelsel ondersteunt worden, dit deel van ons autonome zenuwstelsel bevordert rust en herstel. Op het moment dat je merkt dat je kind in een overlevingsrespons schiet dan is het aan te raden om af te blijven stemmen op je kind. Is er sprake van angst? Overprikkeling? Overweldigt raken door emoties? Spelen er traumatische gebeurtenissen een rol? Iedere oorzaak en onderliggende behoefte vraagt om een afgestemde reactie van jou als ouder. Wat kan je kindje helpen om zich weer veilig te voelen? Co-regulatie is een manier die kinderen vaak heel prettig vinden. Hierbij ondersteun je het kind bij het reguleren van de emoties en het kalmeren van het zenuwstelsel. Dit kan door troostende woorden, het bieden van nabijheid, lichaamsgericht contact. In het blog "Wat is co-regulatie?" kun je hier meer over lezen. En geef ik je ook praktische tips!